پدید آورنده : میرصادق سیدنژاد ، صفحه 23

لزوم مراقبت از نفس بدون تردید در روند تحقق کمال معنوی و رشد فضایل ارزشمند انسانی هیچ امری همانند مراقبت از نفس و بهره برداری از استعدادهای بسیار مهم و سرنوشت ساز آن مؤثر واقع نمی شود. بر این اساس یکی از وظایف مهم آدمی در تمام مراحل زندگی آن است که از این سرمایه عظیم الهی در برابر تمام ناملایمات پاسداری کند و از هدر شدن توانمندی های آن و همینطور پیدا شدن انحراف در سیر تکاملی آن جلوگیری نماید. به ضرورت چنین کاری در روایات تصریح شده است. حضرت علی(ع) می فرمایند: «هرکس نفس خود را درست مدیریت نکند آن را ضایع می سازد». فایده حفظ و مراقبت نفس حفظ سلامت نفس و مواظبت از آن در برابر رذایل و آلودگی های اخلاقی نه تنها موجب رشد و تعالی کمالات معنوی انسان می شود، بلکه در موقعیت اجتماعی و منزلت او در جامعه نیز بسیار مؤثر واقع می گردد و عزّت و احترام او را در بین مردم بیشتر می کند. به گونه ای که همگان از او به بزرگواری و عظمت یاد می کنند و همواره به اکرام او پرداخته، عزیز و گرامیش می دارند. حضرت علی(ع) از این حقیقت چنین یاد می کنند: «کسی که نفس خود را از آلوده شدن به گناه و رذایل و صفات ناپسند حفظ کند مورد احترام مردم واقع می شود». ثمره عدم مراقبت از نفس همان گونه که مراقبت از نفس و کنترل رفتار در تحصیل سعادت واقعی آدمی مؤثر است، بی توجهی به گرایش ها و جهت گیری های نفس نیز در سقوط او از مرتبه کمال و منزلت انسانی بسیار سرنوشت ساز است. لذا هرکس که از رسیدگی به نفس و عملکردهای آن غفلت کند و آن را به حال خود واگذارد، هلاک می شود؛ چون نفس به گونه ای است که خود به خود به لذات زودگذر مادی گرایش دارد. حضرت علی(ع) به صورت های مختلف این موضوع را گوشزد کرده اند؛ از جمله می فرمایند: «هرکس این نفس را که به بدی ها امر می کند به حال خود رها سازد، نفس او را به سوی بدی ها و آلودگی ها سوق می دهد». نتیجه اطمینان به نفس از جمله ویژگی های خطرناک نفس آن است که گاهی برای آن که بتواند انسان را برای نیل به اهداف خویش به کار بگیرد به انواع نیرنگ ها متوسل می شود. انسان در چنین موقعیت هایی باید مواظب باشد که گول ظاهرسازی ها آن را نخورد؛ چون اعتماد کردن به نفس زمینه ای است که نخست راه نفوذ و سپس مقدمات تسلط کامل شیطان را بر انسان فراهم می سازد. علی(ع) می فرمایند: «ای انسان، حقیقت آن است که نفس تو بسیار فریبکار است. اگر به او اعتماد کنی، شیطان تو را از راه آن به سوی ارتکاب حرام و آلودگی های اخلاقی می کشاند. نتایج زمامداری نفس گاهی در نتیجه غفلت یا جهل انسان نه تنها مراقبت از نفس به فراموشی سپرده می شود، بلکه زمام امور فرد در اختیار آن قرار می گیرد. از آنجا که گرایش نفس بیشتر به سوی لذّات زودگذر دنیوی و نیل به خواهش های پست نفسانی است، با تسلط آن بر وجود آدمی زمینه اصلی سعادت و امکان رشد و ترقی معنوی و کمال واقعی او از بین می رود. علی(ع) می فرماید: «حقیقت این است که اگر زمام امور خود را به دست نفس بسپاری او معاد و آخرت تو را تباه می سازد و تو را به گرفتاری سختی که نهایتی نداشته باشد دچار و به بدبختی پایان ناپذیر و بزرگی مبتلا می کند. مناسب ترین رفتار با نفس بهره برداری صحیح از توانمندی و استعدادهای سازنده نفس همانند استفاده از سایر نعمت های الهی نیاز به تحقق شروط و رعایت بعضی اصول دارد. چه بسا عدم توجه به این امر نه تنها موجب شود که انسان به هدفی که در نظر دارد دسترسی پیدا نکند، بلکه در اغلب موارد با مشکلات و گرفتاری های خاصی نیز روبرو شود. علی(ع) می فرمایند: «نفس خود را به عبادت تشویق کن و این کار را با نرمی و ملاطفت انجام بده و همواره نشاط و شادابی آن را حفظ نموده، در موقع کسالت و خستگی به غیر از عبادت های واجب چیزی بر آن تحمیل نکن». راه نجات نفس زرق و برق و لذت های زودگذر دنیا هر یک همانند دامی در کمین انسانند تا او را مشغول خود سازند و از این طریق راه رشد و تعالی را بر او ببندند. انسان با توجه به موقعیت باید به گونه ای عمل کند که از آلوده شدن نفس به خواهش های پست حیوانی که سعادت او را تهدید می نماید جلوگیری کند. علی(ع) راه نجات نفس آدمی را این گونه توصیف می کنند: «راه خدمت به نفس در بازداشتن آن از لذت ها و زخارف دنیوی و تربیت آن به علم و حکمت و وادار ساختن آن به طاعت و عبادت است و نجات نفس هم در رعایت این امور است. لزوم تأدیب نفس از ویژگی های مهم نفس ادب پذیری آن است. اگر این کار به موقع انجام گیرد از عادت پیدا کردن نفس به کارهای ناشایست و آلوده شدن آن به اوصاف ناپسند جلوگیری می شود و در نتیجه راه نفوذ افکار غلط و وسوسه های شیطانی به قلب انسان مسدود می گردد. همچنین با انجام دادن کارهای خوب کم کم ملکات اخلاقی و انسانی در وجود نفس نهادینه می شود و از آن به بعد زمینه صعود به کمالات معنوی و رشد فضایل اخلاقی و ارزش های اصیل انسانی فراهم می گردد. علی(ع) در این باره به مردم توصیه می کنند: «ای مردم خود به ادب و تربیت نفس هایتان اقدام کنید و آنها را از جرأت پیدا کردن به عادت های ناپسند باز دارید». راه حفظ سلامت نفس در مجموعه رهنمودهای اخلاقی و تربیتی که از علی(ع) نقل شده است به شیوه های مختلف حفظ سلامت نفس و قوای آن تصریح و تأکید شده است. بخشی از این راه کارها به اصول و مبانی کلی حفظ نفس نظیر مراقبت و محاسبه نفس و بخشی به رفتارهای جزیی که تحقق اصولی کلی را ممکن سازند مربوط می شود. از جمله رفتارهایی که علی(ع) به عنوان امور حفظ کننده سلامت نفس یاد می کنند عبارت است از تبعیّت از دستورهای الهی و قناعت و شیوه مناسب در کسب و کار. آن حضرت می فرمایند: «نفس خود را به فرمانبرداری و اطاعت از خداوند رام کنید و با قناعت آن را بیارایید و در کسب و کار و طلب روزی تواضع و میانه روی را فراموش نکنید». اهمیت محاسبه نفس یکی از راه های مهم محافظت از سلامت و همینطور تربیت و تزکیه نفس حساب رسی به کارهای آن است که از آن به محاسبه نفس تعبیر می شود. ضرورت این کار از آنجا ناشی می شود که نفس به لحاظ سنخیتی که با طبیعت و عالم ماده دارد پایبند غرایز است بیشتر گرایش به ارضای خواست های جسم دارد و در نتیجه از تن دادن به احکام و مقررات عبودیت حضرت حق سرباز می زند. بنابراین در مسیر تحصیل کمالات از جمله وظایف انسان حساب رسی نفس است؛ چرا که از این طریق از غرق شدن نفس در گرداب های هلاکت و فروافتادن آن در منجلاب گناه و آلودگی جلوگیری می شود و این امر زمینه سعادت واقعی انسان را فراهم می سازد. علی(ع) می فرمایند: «کسی که به محاسبه نفس خود بپردازد سعادتمند می شود». راه محاسبه نفس برای حساب رسی نفس روش های بسیاری در روایات ائمه اطهار(ع) ذکر شده است. شخصی به علی(ع) می گوید: یا امیرالمؤمنین، انسان چگونه می تواند نفس خود را محاسبه کند؟ حضرت در جواب می فرمایند: «به این صورت که وقتی صبح را به شب رساند، خطاب به نفس می گوید: ای نفس این روز فرصتی بود که از دست تو رفت و دیگر هرگز باز نخواهد گشت؛ اما خداوند در مورد تک تک امکاناتی که در طی این روز از دست داده ای از تو بازخواست خواهد کرد. چه کارهایی در طول روز انجام دادی؟ آیا به یاد خدا بودی و حمد و ستایش او را به جای آوردی؟ آیا نیاز مؤمنی را در این روز برآورده کردی و غم و اندوه از چهره او برطرف ساختی؟ وقتی همه این حقوق و وظایف را شمرد و معلوم شد در طول روز به همه آنها آن چنان که باید عمل کرده است، خداوند را سپاس گوید؛ ولی اگر در کار آن کوتاهی و ارتکاب گناهی دید با استغفار تصمیم بر ترک آن گیرد». چگونگی حسابرسی نفس در حسابرسی از نفس باید از اغماض، سهل انگاری و سخت گیری بی حد خودداری شود. علی(ع) شیوه مناسب حسابرسی از نفس را چنین توصیف می کنند: «از نفس همان گونه که شریک از شریکش حساب کشی می کند حساب بکش و حقوق الهی را از آن به همان صورتی که دشمن از دشمنش حقوق خود را مطالبه می کند درخواست کن. همانا سعادتمندترین مردم کسی است که حساب رسی از نفس خود را بپذیرد و آن را به صورت کامل به انجام رساند». فایده محاسبه نفس یکی از راه های مهم اطلاع از حالات نفس حساب رسی از عملکردها و دقت در گرایش های آن است؛ چون انسان از این طریق با نقاط قوّت و ضعف آن بیشتر آشنا می شود و در نتیجه می تواند نسبت به برطرف ساختن نواقص آن و همین طور ارتقا بخشیدن به کمالات آن اقدامات لازم را انجام دهد. حضرت علی(ع) می فرمایند: «هر که از نفس خود حساب کشی کند از عیب های آن آگاه می شود و بر گناهان و آلودگی های آن احاطه پیدا می کند و از خداوند طلب عفو می کند و می کوشد تا عیب های آن را تا آنجا که ممکن است برطرف سازد». ثمره تسلط بر نفس از آنجا که تحقق سعادت واقعی انسان در اطاعت از احکام و دستورهای خداوند متعال است. انسان موظف است در تمام لحظات زندگی خود به گونه ای عمل کند که تمام رفتارهای او در چهارچوب قوانین و مقررات الهی باشد. زمینه این کار وقتی به طور کامل فراهم می شود که انسان بتواند زمام امور نفس را به دست بگیرد؛ یعنی از طریق اموری چون کنترل و مراقبت و حسابرسی نفس جهت گیری و گرایش های نفس را طوری تنظیم کند تا از همه سرکشی ها و طغیان گری های آن جلوگیری شود. حضرت علی(ع) می فرماید: «کسی که نتواند مالک نفس خود گردد آن چنان که باید نمی تواند در مقابل اوامر خداوند متعال تسلیم شود». بنابراین راه اصلی تبعیت از فرمان های الهی متواضع ساختن نفس در برابر احکام دین است که این کار نیز جز از طریق به دست گرفتن زمام نفس میسر نخواهد شد». فلسفه محاسبه نفس بر طبق اعتقادات اسلامی در روز قیامت از تک تک اعمال و رفتارهای آدمی سؤال خواهد شد. اگر کسی با زیرپا گذاشتن احکام و حدود الهی مرتکب کارهای ناشایست شود، در مقابل آنها کیفر خواهد شد. در مجموعه رهنمودهای قرآن و روایات اهل بیت(ع) با شیوه های مختلف توصیه شده است که فراد از طریق حساب کشی از نفس و جبران کوتاهی های آن در این دنیا، زمینه نجات خود در روز رستاخیز را فراهم کنند. علی(ع) می فرمایند: «قبل از آن که در روز قیامت به حساب کارهای شما برسند، شما خود به حساب نفس خود رسیدگی کنید و اعمال خود را قبل از آن که آنها را در روز قیامت در دادگاه عدل الهی بسنجید، در این دنیا ارزیابی کنید». یاری خواستن از خدا برای حفظ نفس از آنجا که انسان مؤمن توفیقِ گزاردنِ اعمال خیر را در سایه عنایت خدا می داند بیش از آنکه به اسباب و علل خارجی دل ببندد، به استعانت از خدا امیدوار است. وی در نیل به اهداف ارزشمند خود، از جمله در حفظ سلامت و کمال نفس بیش از آنکه به توانمندی های خود اعتماد داشته باشد، به توجّهات و توفیقات بی دریغ خدا امیدوار است؛ چون می داند که علت العلل و مؤثر واقعی در همه امور ذات پاک حضرت حقّ و عنایات ویژه اوست. حضرت علی(ع) همواره در سخنان خود به این نکته تأکید کرده اند؛ از جمله می فرمایند: «ستایش مخصوص خداوند است... از او یاری می جوییم در برابر این نفس هایی که در انجام دادن آنچه بدان فرمان داده شده اند کندی می ورزند و به سوی آنچه نهی شده اند می شتابند».

منبع : http://www.hawzah.net/FA/magart.html?MagazineID=0&MagazineNumberID=0&MagazineArticleID=46118&Change=Prev

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: